Συνέντευξη του Προέδρου του Συνδέσμου Επιχειρηματιών Ανάπτυξης Γης και Οικοδομών Μιχάλη Χατζηπαναγιώτου στο Forbes Ιουνίου.
Μπορεί «η τέλεια καταιγίδα» να μην έπληξε την οικοδομική βιομηχανία αλλά η πανδημία μαζί με την κατάργηση του Κυπριακού Επενδυτικού Προγράμματος εν μία νυκτί την έστησε στον τοίχο. Ο Πρόεδρος του Παγκύπριου Συνδέσμου Επιχειρηματιών Ανάπτυξης Γης και Οικοδομών, Μιχάλης Χατζηπαναγιώτου ζητά νέο ΚΕΠ με πιο δυνατό θεσμικό πλαίσιο, ώστε να μην πληγεί ανεπανόρθωτα ένας ζωτικής σημασίας κλάδος της Οικονομίας, αφού εκτιμά ότι τα επόμενα χρόνια τα ποσοστά της ανεργίας θα εκτιναχθούν.
Θεωρεί αναμενόμενη, αλλά άτοπη τη σύγκριση της παρούσας συγκυρίας, με την τραπεζική κρίση του 2013 και τονίζει ότι ο τομέας της ανάπτυξης γης και οικοδομών, είχε, έχει και θα εξακολουθήσει να έχει πρωταγωνιστικό ρόλο για την Κύπρο.
Η πανδημία επέδρασε έντονα στον τομέα της οικοδομικής βιομηχανίας και την ίδια περίοδο διακόπηκε το Κυπριακό Επενδυτικό Πρόγραμμα. Μπορούμε να μιλούμε για την «τέλεια καταιγίδα» στον τομέα ή υπάρχουν διέξοδοι;
Η χρονική σύμπτωση των δύο στοιχείων είναι αναμενόμενο να προκαλεί συνειρμούς, ωστόσο πρόκειται για διαφορετικά ζητήματα.
Η εκδήλωση της πανδημίας, είχε οριζόντιες επιπτώσεις σε ολόκληρο τον πλανήτη και αφορούσε το σύνολο σχεδόν της οικονομικής δραστηριότητας. Η Κύπρος, συμπεριλαμβανομένου και του κλάδου μας, δεν θα μπορούσε να αποτελεί εξαίρεση. Ωστόσο μόλις έκαναν την εμφάνισή τους τα πρώτα σημάδια υπέρβασης αυτής της δοκιμασίας, η αγορά ξεκίνησε άμεσα να κινείται. Ασφαλώς σε αυτό βοήθησε και το κυβερνητικό σχέδιο επιδότησης επιτοκίου για την αγορά πρώτης κατοικίας.
Αναφορικά με το δεύτερο ζήτημα που θέτετε, η διακοπή του Κυπριακού Επενδυτικού Προγράμματος προκάλεσε έκπληξη όχι μόνο στους επιχειρηματίες του κλάδου, αλλά και σε σειρά επενδυτών, των οποίων οι σχεδιασμοί ανετράπησαν εν μία νυκτί. Πριν τη λήψη αυτής της απόφασης, ομολογώ πως δύσκολα μπορούσε κάποιος να σκεφτεί ότι θα διακοπεί ένα πρόγραμμα που σε λιγότερο από 5 χρόνια έφερε στη χώρα περισσότερα από €10 δις.
Στη λήψη αυτής της απόφασης θεωρώ πως έπαιξε ρόλο η πίεση, τόσο σε πολιτικό όσο και σε κοινωνικό επίπεδο, ταυτόχρονα βεβαίως με τις αντικειμενικές αδυναμίες που το πρόγραμμα είχε. Σήμερα, πλέον, που διανύουμε έναν ουδέτερο πολιτικό χρόνο, θεωρώ πως η ανάγκη επανεξέτασης του ζητήματος είναι επιτακτική. Όταν όλοι οι παραγωγικοί φορείς της χώρας, υπογραμμίζουν την ανάγκη ύπαρξης του προγράμματος, πιστεύω πως δε μπορεί κανείς να κωφεύει. Αυτό που χρειάζεται είναι ένα θεσμικό πλαίσιο που θα διασφαλίζει την ποιότητα των εισερχόμενων επενδύσεων και επενδυτών, παράλληλα με αυστηρή εποπτεία για την τήρηση του. Εκτιμώ πως η Κύπρος δεν μπορεί να απεμπολήσει ένα αναπτυξιακό εργαλείο, όπως έχει αποδειχτεί ότι είναι το Επενδυτικό Πρόγραμμα, την ώρα μάλιστα που οι πλείστες των ευρωπαϊκών χωρών, διαθέτουν ανάλογα προγράμματα.
Επομένως δεν θα χαρακτήριζα την περίοδο αυτή ως την «τέλεια καταιγίδα», αλλά περισσότερο ως μία συγκυρία που επέδρασε, σε έναν από τους σημαντικότερους κλάδους της κυπριακής οικονομίας, όπως αυτός της ανάπτυξης γης & οικοδομών. Παραμένω ωστόσο αισιόδοξος πως η διορατικότητα και η εξωστρέφεια των επιχειρηματιών του κλάδου, εφόσον συνοδευτεί από τα κατάλληλα υποστηρικτικά μέτρα από την πλευρά του κράτους, θα μας οδηγήσει και πάλι σε μία περίοδο ανάπτυξης, τα αποτελέσματα της οποίας θα ωφελούν το σύνολο των Κυπρίων.
Πώς υποδέχθηκαν τον τερματισμό του ΚΕΠ οι ξένοι επενδυτές; Υπήρχαν επιχειρηματίες του κλάδου σας οι οποίοι στηρίζονταν αποκλειστικά στο επενδυτικό πρόγραμμα;
Η παύση του Κυπριακού Επενδυτικού Προγράμματος, συντελέστηκε ξαφνικά και με τρόπο που αιφνιδίασε τους ξένους που σχεδίαζαν, ή είχαν ξεκινήσει να επενδύουν στην Κύπρο. Σημειώνεται μάλιστα πως αυτή έγινε κατά τη διάρκεια των περιορισμών της πανδημίας Covid-19, μη επιτρέποντας σε όσους ήδη είχαν ξεκινήσει τις διαδικασίες, να ολοκληρώσουν τις κινήσεις τους σε εύλογο χρόνο. Ανάλογη υπήρξε η έκπληξη και των επιχειρηματιών του κλάδου, οι οποίοι βρέθηκαν εκτεθειμένοι στο εξωτερικό.
Σαφώς και επιχειρηματίες οι οποίοι επένδυσαν χρήμα και δέσμευσαν εργατικό δυναμικό σε αναπτύξεις που απευθύνονταν πρωτίστως σε ξένους επενδυτές, επηρεάστηκαν περισσότερο. Ωστόσο θα ήθελα να ξεκαθαρίσω, ότι η εικόνα που συχνά προβάλλεται, περί επιχειρηματιών που εξαρτούνταν αποκλειστικά από το πρόγραμμα, καμία σχέση δεν έχει με την πραγματικότητα. Πολλές εταιρείες ανέπτυξαν πολυτελείς μονάδες, οι οποίες απευθύνονταν κατά κύριο λόγο στην αγορά του εξωτερικού. Κατ’ εμέ αυτό όχι μόνο δεν είναι αρνητικό, αλλά αντίθετα βοηθάει στην αναβάθμιση της Κύπρου, με τις σύγχρονες υποδομές που αυτές οι αναπτύξεις συνεπάγονταν. Επιπλέον, μέσω της όποιας πλεονάζουσας ρευστότητας προέκυπτε από τα ακίνητα αυτά, χρηματοδοτούταν το σύνολο των έργων μιας επιχείρησης, επομένως και οικιστικές μονάδες που απευθύνονται σε ντόπιους αγοραστές, όπως νέα ζευγάρια.
Είναι επομένως κατανοητό ότι δεν είναι ούτε μόνο ο κλάδος των κατασκευών, ούτε μόνο μερικοί επιχειρηματίες, που επηρεάζονται αρνητικά από αυτή την εξέλιξη, αλλά το σύνολο της αγοράς και κατά συνέπεια όλοι οι κάτοικοι της Κύπρου.
Αναμένετε ότι θα έρθει νέο πλαίσιο για να υπάρξει κάποια νέα μορφή «επενδυτικού προγράμματος»;
Από τη μεριά μας, ως επιχειρηματίες ανάπτυξης γης και οικοδομών έχουμε ξεκαθαρίσει την ανάγκη ύπαρξης ενός επενδυτικού προγράμματος. Το περιεχόμενό του και ο ρόλος της απόκτησης ακίνητης ιδιοκτησίας, μπορούν όντως να είναι προϊόν διαλόγου μεταξύ πολιτείας και κοινωνικών εταίρων. Πραγματικά όμως δυσκολεύομαι να αντιληφθώ το επιχείρημα ότι η Κύπρος θα πρέπει να αποτελεί την εξαίρεση της Ευρώπης, μη διαθέτοντας ένα επενδυτικό πρόγραμμα που να προσελκύει Άμεσες Ξένες Επενδύσεις.
Πολύ περισσότερο, όταν γνωρίζουμε άπαντες τα θετικά που απέδωσε το πρόγραμμα στην οικονομία της χώρας. Να θυμίσω πως σύμφωνα με την Ernst & Young, μόνο για τo διάστημα Μάϊου 2013 έως το 2018, το Πρόγραμμα έφερε άμεσα ή έμμεσα περίπου 10δις. ευρώ και 10.000 θέσεις εργασίας. Αυτά τα δεδομένα, από κοινού με τα στοιχεία της Knight Frank, που δείχνουν αύξηση 50% μεταξύ των πολύ εύπορων ιδιωτών (Ultra high net worth individuals) της πρόθεσης για απόκτηση δεύτερης υπηκοότητας μέσω κάποιας επένδυσης, δείχνουν ότι υπάρχει μεγάλο περιθώριο προσέλκυσης επενδυτών. Άπτεται επομένως στη δική μας προσέγγιση, αν αυτούς τους ανθρώπους θα τους φέρουμε στην Κύπρο, ή αν θα τους αφήσουμε για άλλες χώρες της Ε.Ε. που πολλές φορές έχουν και πιο δελεαστικά κίνητρα, από εμάς.
Στο τέλος της ημέρας, είναι δική μας δουλειά ως χώρα να διαμορφώσουμε το αναπτυξιακό μοντέλο που θέλουμε και βάσει αυτού να σχεδιάσουμε κατάλληλα προγράμματα προσέλκυσης νέων επενδυτών. Ως επαγγελματίες του κλάδου θεωρούμε πως άτομα με μεγάλη οικονομική επιφάνεια, πρέπει να περιλαμβάνονται στη στόχευση μας, όταν επεξεργαζόμαστε οποιοδήποτε νέο επενδυτικό σχέδιο.
ΑΛΛΟ ΠΑΝΔΗΜΙΑ ΑΛΛΟ Η ΤΡΑΠΕΖΙΚΗ ΚΡΙΣΗ ΤΟΥ 2013
Σε τι διαφέρει η ζημιά που υπέστη ο κλάδος ακινήτων από την πανδημική κρίση, από αυτή την οικονομική κρίση του 2013;
Θεωρώ αναμενόμενη, αλλά άτοπη τη σύγκριση της παρούσας συγκυρίας, με την τραπεζική κρίση του 2013. Η τελευταία, ήταν απότοκο μεν μιας διεθνούς κρίσης, αλλά το πρόβλημα που αντιμετωπίσαμε είχε στον πυρήνα του έναν διογκωμένο εγχώριο τραπεζικό τομέα και για να μιλώ ευθέως και μία υπερθέρμανση στις τιμές των ακινήτων που αποδείχτηκε ότι απείχαν από την πραγματικότητα. Σε εκείνη λοιπόν την περίοδο, που οι τράπεζες χρειάστηκαν στήριξη, το κράτος αδυνατούσε να την παράσχει. Για την ανεύρεση των πόρων επιβλήθηκαν οι περιοριστικές πολιτικές, που με τη σειρά τους τροφοδότησαν έναν κύκλο ύφεσης.
Αυτό που βιώνουμε με την πανδημία, δεν έχει καμία σχέση με το παραπάνω. Υπάρχει ένας εξωγενής παράγοντας, η εξάλειψη του οποίου -παρά τις αντικειμενικές δυσκολίες- θα σηματοδοτήσει την επιστροφή σε μία φάση έντονης ανάπτυξης. Οι προβλέψεις της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για την Κύπρο είναι θετικές, αναφερόμενες σε ένα ρυθμό ανάπτυξης υψηλότερο από τον ευρωπαϊκό μέσο όρο. Σε αυτό έχει παίξει ασφαλώς σημαντικό ρόλο και η ευρωπαϊκή χρηματοδότηση, τόσο της προσπάθειας επανεκκίνησης της οικονομίας, όσο και της κυβερνητικής στήριξης που δόθηκε κατά τη διάρκειά της πανδημίας.
Μπορεί λοιπόν το πρώτο διάστημα στην αγορά να κυριάρχησε στασιμότητα, ωστόσο αυτή χαρακτηρίστηκε από παροδικότητα. Συγκεκριμένα, το 2020, πράγματι υπήρξε μία απότομη διακοπή αγορών, ή έκδοσης νέων αδειών, μπροστά σε εξελίξεις εν πολλοίς άγνωστες προς όλους μας. Έκτοτε όμως, παρουσιάζονται σημάδια ανάκαμψης, που μας επιτρέπουν να ελπίζουμε σε μικρότερης διάρκειας επιπτώσεις, σε σχέση με το 2013.
Από την άλλη, δεν σημαίνει πως δε χρειάζονται συγκεκριμένα μέτρα για τη στήριξη του κλάδου. Αυτό που θέλω να τονίσω είναι πως θεωρώ λάθος η κάμψη της αγοράς να αποδίδεται στην covid-19 και όχι σε προβλήματα που χρονίζουν και τείνουν να γίνουν ενδημικά της οικονομίας μας.
Όσο για παράδειγμα και αν επηρεάστηκε μισθολογικά ένα νεαρό ζευγάρι, τους προηγούμενους μήνες, δεν έπαψε να σχεδιάζει τη ζωή του. Σήμερα που λίγο έως πολύ επανήλθε η κανονικότητα, πιστεύει κάποιος ότι αυτό το ζευγάρι δεν θα προχωρήσει με την ανοικοδόμηση του σπιτιού του, λόγω της πανδημίας που πέρασε, ή εξαιτίας του φόβου μιας χρονοβόρας και γραφειοκρατικής διαδικασίας αδειοδότησης; Σε πεδία όπως αυτό λοιπόν, της επιτάχυνσης και ψηφιοποίησης των διαδικασιών, εκτιμώ ότι χρειάζεται δουλειά, γιατί φοβάμαι ότι μένουμε εξαιρετικά πίσω σε σχέση με τις εξελίξεις σε άλλες χώρες.
ΟΙ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΓΙΑ ΕΠΑΝΕΚΚΙΝΗΣΗ ΤΗΣ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑΣ
Υπάρχουν προτάσεις από το μέρος σας όσο αφορά την γενική επανεκκίνηση του κλάδου σας αλλά και γενικά της οικονομίας αφού τομέας σας αποτελεί πυλώνα της κυπριακής οικονομίας που συνεισφέρει αρκετά στο ΑΕΠ αλλά και απασχολεί αρκετές χιλιάδες άτομα;
Σωστά επισημαίνετε τη σημασία της οικοδομικής βιομηχανίας τόσο στο επίπεδο της οικονομίας, όσο και σε αυτό της απασχόλησης. Πρόκειται για έναν κλάδο που εισφέρει το 17% της εγχώριας ακαθάριστης προστιθέμενης αξίας, την ώρα που συνδυαστικά ο τουρισμός, το χονδρικό και το λιανικό εμπόριο εισφέρουν το 25%. Πρόκειται επομένως για έναν τομέα της οικονομίας που θα παίξει καθοριστικό ρόλο στην επιστροφή στην ανάπτυξη.
Εξίσου όμως σημαντικό ρόλο θα παίξει και για τη διατήρηση της ανεργίας σε χαμηλά επίπεδα. Προς το παρόν οι επιπτώσεις σε επίπεδο απασχόλησης δεν έχουν γίνει ακόμα ορατές. Καθώς όμως μεγάλα έργα, όπως η Μαρίνα Λεμεσού έχουν ολοκληρωθεί και άλλα όπως το καζίνο, το Trilogy, η Μαρίνα Αγίας Νάπας, ή το Limassol Del Mar βρίσκονται σε πορεία ολοκλήρωσης τα επόμενα έτη, ο κίνδυνος της απότομης αύξησης του αριθμού των ανέργων, είναι υπαρκτός. Θεωρώ επομένως πως το σύνολο των Κυπρίων που μας απασχολούν οι περισσότεροι από 35.000 άνθρωποι που εργάζονται στον κλάδο, οφείλουμε να δημιουργήσουμε τις προϋποθέσεις για την ανάπτυξη της επόμενης ημέρας.
Ως Παγκύπριος Σύνδεσμος Επιχειρηματιών Ανάπτυξης Γης και Οικοδομών έχουμε καταθέσει συγκεκριμένες προτάσεις προς όφελος όχι μόνο του κλάδου, αλλά στο τέλος της ημέρας, της εθνικής οικονομίας. Διαχρονικές μας θέσεις για παράδειγμα αποτελούν η δραστική μείωση της γραφειοκρατίας και η ψηφιοποίηση όσο το δυνατό περισσότερων -αν όχι του συνόλου- των διαδικασιών που σχετίζονται με την οικοδομή. Σε αυτό το σημείο οφείλω να αναγνωρίζω ότι γίνονται σημαντικά βήματα το τελευταίο διάστημα, όπως η επιδότηση για την πρώτη κατοικία που ήδη ανέφερα, ή η ψηφιοποίηση της διαδικασίας αδειοδότησης, που αναμένουμε να ολοκληρωθεί για το σύνολο των περιοχών της Δημοκρατίας.
Επίσης έχουμε υπογραμμίσει την ανάγκη επίσπευσης της διαδικασίας έκδοσης των τίτλων, που σήμερα είναι εξαιρετικά αργή και έχει επίδραση στην ανταγωνιστικότητα της χώρας. Ωστόσο και σε νομικό επίπεδο, έχουμε επισημάνει την ανάγκη εκσυγχρονισμού του πλαισίου, απαλείφοντας για παράδειγμα ρυθμίσεις όπως το «ελάχιστο εμβαδόν» που καμία σχέση δεν έχει με τη σύγχρονή ευρωπαϊκή πραγματικότητα και μας εμποδίζει από το να παρέχουμε σύγχρονες και προσιτές οικιστικές μονάδες. Παράλληλα, έχουμε καταθέσει και συγκεκριμένες προτάσεις για τη συνολική τόνωση της αγοράς, όπως η θέσπιση μειωμένου συντελεστή ΦΠΑ για όσους επενδύσουν σε ακίνητα έως το 2022 αλλά και η κατάργηση του φόρου κεφαλαιουχικών κερδών για ακίνητα που εγγράφονται στο Κτηματολόγιο μέχρι το τέλος του ίδιου έτους.
ΤΙ ΘΑ ΦΕΡΕΙ Η ΜΕΤΑ ΠΑΝΔΗΜΙΑ ΕΠΟΧΗ
Συχνά σε οικονομικούς κύκλους γίνεται αναφορά πως σε κάθε κρίση γεννιούνται ευκαιρίες. Η πανδημία έφερε ευκαιρίες και στον χώρο σας; Έγιναν κάποιες κινήσεις που αφήνουν θετικό πρόσημο στον τομέα των ακινήτων;
Είναι γεγονός ότι κάθε επιχειρηματίας που θέλει να θεωρείται επιτυχημένος, οφείλει να προσαρμόζεται στις νέες συνθήκες και όχι απλά να τις παρακολουθεί. Υπ’ αυτή την έννοια, πράγματι κάθε κρίση δημιουργεί ευκαιρίες. Αυτές αφορούν είτε τη διαφοροποίηση του προϊόντος, είτε την εξεύρεση νέων αγορών. Θεωρώ ότι στην περίπτωση της Κύπρου, συντελούνται ταυτόχρονα και τα δύο.
Αναπτύσσονται νέα πεδία -και σε αυτό συμβάλλουν σημαντικά και πτυχές της πολιτικής του κράτους- που είναι ικανά να αυξήσουν τις επενδύσεις στη χώρα. Ενδεικτικά μόνο μπορώ να αναφερθώ στις ρυθμίσεις για την προσέλκυση εταιρειών που επιθυμούν να μεταφέρουν τα κεντρικά τους γραφεία, το λεγόμενο “headquartering”. Παράλληλα, το προηγούμενο διάστημα αναδείχθηκε και μία νέα κατηγορία αγοράς, αυτή των επαγγελματιών που απασχολούμενοι στον τεχνολογικό τομέα και έχουν τη δυνατότητα να εργάζεται από απόσταση. Τα άτομα αυτά, οι digital nomads, όπως συχνά αποκαλούνται, έχουν βρεθεί στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος προκειμένου να εγκατασταθούν στην Κύπρο, αξιοποιώντας τα θετικά χαρακτηριστικά που η χώρα μας συνδυάζει.
Από την σκοπιά του CEO της Cybarco μιας εταιρείας από τις μεγαλύτερες του κατασκευαστικού τομέα τι βλέπετε για το μέλλον του κλάδου;
Ο τομέας της ανάπτυξης γης και οικοδομών, είχε, έχει και θα εξακολουθήσει να έχει πρωταγωνιστικό ρόλο για την Κύπρο. Προσαρμοζόμενος στις ανάγκες της κάθε εποχής, ο κλάδος και οι επιχειρηματίες του προσαρμόζονται, παρέχοντας νέες λύσεις και ωθώντας το σύνολο της οικονομικής δραστηριότητας στο μέλλον.
Ασφαλώς, το αναπτυξιακό μας μοντέλο αλλάζει, προκειμένου να ανταποκριθούμε στις νέες τάσεις της αγοράς. Η κατασκευή για παράδειγμα μικρών οικιστικών μονάδων, που θα καλύπτουν τις ανάγκες των νέων επαγγελματιών που εγκαθίστανται στην Κύπρο, για να εργαστούν σε πολυεθνικές εταιρείες που διατηρούν γραφεία στο νησί, είναι ένα από τα βασικά επίδικα του επόμενου διαστήματος. Ανάλογα, η ανάπτυξη σύγχρονων γραφειακών χώρων, που με τις υψηλές προδιαγραφές τους θα ανταποκρίνονται στις απαιτήσεις διεθνών εταιρειών, εκτιμώ ότι ενδείκνυται, βάσει της ζήτησης αυτή τη στιγμή. Μία παράμετρος που θα ήθελα να επισημάνω ιδιαίτερα, έχει να κάνει με το περιβαλλοντικό αποτύπωμα. Τόσο οι Κύπριοι, όσο και οι ξένοι αγοραστές, είναι πλέον ιδιαίτερα ευαισθητοποιημένοι ως προς τις φιλικές στο περιβάλλον, τεχνολογίες του κλάδου. Αυτή η τάση, για «πράσινες» αναπτύξεις, θεωρώ πως θα αυξηθεί έτι περαιτέρω με την πάροδο των χρόνων.
Εξάλλου η Κύπρος, ως ένα σταθερό κράτος, μέλος της Ε.Ε. με σύγχρονες υποδομές και καλή συνδεσιμότητα με το εξωτερικό, διατηρεί πλεονεκτήματα που την καθιστούν ελκυστική. Είναι γι αυτό που προσβλέπω στη διατήρηση του ισχυρού ενδιαφέροντος από τις αγορές της Βρετανίας, της Ρωσίας, αλλά και των χωρών της Μέσης Ανατολής, για απόκτηση κατοικίας στην Κύπρο, σε κοντινή απόσταση από τη θάλασσα.
Από εκεί και πέρα, η χώρα μας θεωρώ ότι μπορεί να πρωταγωνιστήσει στην ανάπτυξη σε νέους τομείς, όπως μονάδων assisted living, ή εγκαταστάσεων αναψυχής όπως γήπεδα golf. Πιστεύω πως υπάρχουν σημαντικά περιθώρια αξιοποίησης των θετικών στοιχείων που συγκεντρώνει η Κύπρος, για άτομα που επιθυμούν να διαμείνουν σε ένα μέρος με δυνατότητα εργασίας, ψυχαγωγίας και αναψυχής ταυτόχρονα.
